Endometrioza – co to jest? Przyczyny, leczenie, objawy

Endometrioza to choroba, która jest niezwykle powszechna. Zgodnie ze Stanowiskiem Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, endometrioza dotyczy 6-15% ogólnej populacji kobiet.

Choroba ta związana jest przede wszystkim z nawracającymi, silnymi bólami, a w niektórych przypadkach może prowadzić do niepłodności. Dowiedz się wszystkiego na temat tej choroby. Na czym polega endometrioza? Jak wygląda diagnostyka i leczenie? Czy kobiety z endometriozą mają szansę na posiadanie potomstwa? 

Endometrioza – co to jest? 

Na początku warto wyjaśnić, czym jest endometrioza. Jest to złożona choroba o niejasnych przyczynach, polegająca na występowaniu błony śluzowej macicy, zwanej endometrium, czyli tkanki o prawidłowej budowie histologicznej, w nieprawidłowym miejscu (poza jamą macicy) – między innymi w otrzewnej, jajniku, jajowodzie, przewodzie pokarmowym, pęcherzu moczowym, pochwie, jak również w innych lokalizacjach. 

Tkanka ta, podobnie jak błona śluzowa macicy, reaguje na sygnały hormonalne i również „produkuje” krew. Najlepszym zobrazowaniem endometriozy są tak zwane torbiele czekoladowe jajników. Zawierają one krew i złuszczony nabłonek endometrium z ognisk endometriozy i często występują u kobiet dotkniętych tą dolegliwością.

Endometrioza – stopnie zaawansowania 

Stopnie zaawansowania endometriozy są określane według kryteriów opracowanych przez Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu (ASRM). Klasyfikacja ta uwzględnia przede wszystkim rodzaj, liczbę oraz wielkość zmian endometrialnych. 

I STOPIEŃ (Minimalny)

Jeśli chodzi o stopnie endometriozy, pierwszy z nich charakteryzuje się obecnością niewielkich, powierzchownych zmian, które są zazwyczaj zlokalizowane na jajnikach lub jajowodach. Objawy są często słabo nasilone, a wiele pacjentek nie odczuwa dolegliwości. Laparoskopia pozwala na ich zidentyfikowanie, a leczenie farmakologiczne, takie jak stosowanie środków hormonalnych, zazwyczaj wystarcza do kontrolowania objawów. Oczywiście decyzja dotycząca tego, jak wyleczyć endometriozę (a raczej jak ją leczyć), zawsze należy do lekarza prowadzącego. 

II STOPIEŃ (Łagodny)

W przypadku łagodnego, drugiego stopnia zaawansowania, zmiany są większe i mogą obejmować głębsze warstwy tkanek. Objawy są bardziej odczuwalne i obejmują bóle w dolnej części brzucha nasilające się podczas miesiączki. Laparoskopia potwierdza obecność zmian, a leczenie łączy terapię hormonalną z ewentualnymi interwencjami chirurgicznymi w celu usunięcia ognisk endometriozy.

III STOPIEŃ (Umiarkowany) 

Umiarkowany, trzeci stopień zaawansowania endometriozy wiąże się z licznymi, głębokimi zmianami, które mogą tworzyć torbiele endometrialne na jajnikach oraz zrosty. Objawy stają się bardziej dokuczliwe i mogą obejmować intensywny ból, obfite miesiączki oraz problemy z płodnością, a także ból podczas współżycia. Diagnostyka opiera się na badaniach obrazowych, które pozwalają zidentyfikować torbiele. Leczenie często obejmuje chirurgię laparoskopową w celu usunięcia torbieli oraz zrostów. Dodatkowo stosuje się terapię hormonalną. 

IV STOPIEŃ (Ciężki)

Ciężki, czwarty stopień zaawansowania endometriozy jest najbardziej rozległy i obejmuje zaawansowane zmiany, które mogą dotyczyć także narządów sąsiadujących, takich jak pęcherz moczowy. Pojawiają się sporych rozmiarów zrosty i torbiele. Objawy są niezwykle uciążliwe i obejmują chroniczny ból oraz trudności z zajściem w ciążę. Laparoskopia pełni kluczową rolę w ocenie stopnia zaawansowania zmian, a leczenie jest zwykle skomplikowane i wymaga interwencji chirurgicznych, wspieranych długotrwałą terapią hormonalną. W każdym przypadku to lekarz podejmuje decyzję, jakie leki na endometriozę mogą pozwolić na uzyskanie najlepszych efektów. 

Przyczyny endometriozy – co może wpływać na rozwój choroby? 

Nie jest znana dokładna przyczyna powstawania tej choroby. Według aktualnych badań najbardziej prawdopodobne wydaje się, że endometriozę nabywamy już na poziomie życia prenatalnego w I trymestrze ciąży. Jest to tzw. teoria metaplazji embriopochodnej mezenchymy oraz pozostałości embriopochodnych. Podczas organogenezy (czyli powstawania narządów) może dochodzić do zaburzeń rozprzestrzeniania się pasm tkankowych, których pozostałości mogą powodować późniejsze powstawanie endometriozy. 

Teoria ta tłumaczy więc powstawanie zmian w pęcherzu moczowym i gruczole krokowym u mężczyzn, podczas terapii estrogenowej raka prostaty. Pozostałe pasma tkankowe mogą później ulegać przemianie włóknisto-mięśniowej. Pasma te najczęściej spotyka się w tylnym odcinku otrzewnej miednicy mniejszej, bo taki jest kierunek migracji komórek podczas organogenezy. Zatem tłumaczy to dlaczego najczęstszym miejscem występowania endometriozy jest zachyłek odbytniczo-maciczny.

Jeśli wszystkie pasma tkankowe ulegną przemianie endometrialnej, co z reguły następuje po 20 roku życia, to precyzyjne wycięcie wszystkich widocznych zmian może uleczyć chorobę. Niestety, część pasm może nie ulec przemianie endometrialnej od razu, dlatego u niektórych pacjentek obserwujemy nawroty choroby.

Co dodatkowo wpływa na rozwój endometriozy?

• Geny HOX – w rozwoju endometriozy mogą odgrywać rolę geny HOX (homeobox). Biorą one udział w formowaniu przewodów Mullera, z których z kolei rozwijają się żeńskie narządy płciowe. Mutacje genów HOX powodują nieprawidłowe różnicowanie i migrację komórek układu reprodukcyjnego.
• Metaplazja (nieprawidłowa zmiana) nabłonka pokrywającego zewnętrzną warstwę narządów płciowych – na przykład w wyniku stanu zapalnego lub menstruacji wstecznej. Teoria ta wyjaśnia występowanie endometriozy pomimo histerektomii, czyli usunięcia macicy.
• Środowisko – toksyny obecne w środowisku mogą stanowić czynnik ryzyka rozwoju endometriozy.
• Komórki macierzyste – komórki endometrium, progenitorowe oraz szpiku kostnego mogą brać udział w powstawaniu endometriozy. Ta teoria wyjaśnia występowanie ognisk endometrialnych w nawet odległych miejscach w obrębie miednicy
• Nieprawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego – endometrioza nie jest uznawana za chorobę autoimmunologiczną, jednak może ona zwiększyć ryzyko rozwoju chorób autoimmunologicznych. Odpowiada za to najprawdopodobniej toczący się stan zapalny, który może prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu układu immunologicznego
• Stres – nieznany jest dotąd mechanizm oddziaływania silnego stresu na rozwój endometriozy, jednak w badaniach na zwierzętach odkryto, że narażenie na czynniki stresogenne może przyczynić się do rozwoju i nasilenia endometriozy m.in. poprzez uwalnianie mediatorów stanu zapalnego oraz zachwianie równowagi osi podwzgórzowo-przysadkowej.
• Genetyka – naukowcy wykazali, że endometrioza może być dziedziczna, gdyż występuje z większą częstością u sióstr i kuzynek, jednak nie odkryto jeszcze mechanizmów dziedziczenia.

Jak widać, odpowiedź na pytanie, skąd się bierze endometrioza, nadal jest poszukiwana. Kwestia ta wymaga kolejnych badań. Na chwilę obecną istnieją jednak pewne teorie, które mogą stanowić wskazówkę dotyczącą zarówno procesu powstawania choroby, jak i jej przebiegu. 

Endometrioza – objawy 

Endometrioza jest mało charakterystyczną chorobą, której objawy często są przez kobiety lekceważone. Dotyczy prawie wyłącznie kobiet w wieku rozrodczym. Najczęstszymi objawami związanymi z endometriozą, które powinny skłonić pacjentkę do wizyty u lekarza, są:

• bolesne miesiączki,
• bóle miednicy niezwiązane z cyklem miesiączkowym,
• bóle przy stosunkach płciowych
• trudności z zajściem w ciążę.

Czasem można zaobserwować także dodatkowe objawy, pozornie niezwiązane z układem rozrodczym, które mogą również świadczyć o obecnej w organizmie endometriozie. Tymi objawami mogą być: przewlekłe zaparcia i trudności z wypróżnianiem oraz krwawienie z przewodu pokarmowego, a także dyskomfort przy oddawaniu moczu, podbarwiony różowo lub krwisto czerwony mocz, bóle barków. Warto zaznaczyć, że każdy niepokojący objaw powinien być zgłoszony i skonsultowany z lekarzem.

Należy mieć świadomość, że kwestia tego, gdzie boli przy endometriozie, jest bardzo indywidualna. W niektórych przypadkach są to dolegliwości bólowe tylko w czasie menstruacji, w innych – bóle brzucha przez cały cykl. Właśnie dlatego tak wiele pacjentek zastanawia się nad tym, jak boli endometrioza. Tak naprawdę wszystkie nieprawidłowości należy zgłosić lekarzowi. Zaawansowana endometrioza może mieć szereg poważnych konsekwencji, dlatego lepiej nie ignorować żadnych objawów. 

Jak zdiagnozować endometriozę? 

Kwestia tego, jak wykryć endometriozę, jak bardzo skomplikowana. Endometrioza jest jedną z najpóźniej rozpoznawanych chorób ginekologicznych. Czas od początku objawów do postawienia diagnozy lub przynajmniej podejrzenia tej choroby nierzadko przekracza 8-12 lat. Często zdarza się, że z powodu bezradności ginekologa dotyczącej objawów, pacjentki przechodzą liczne dalsze konsultacje u różnych specjalistów z zakresu urologii, nefrologii, chirurgii, gastroenterologii i innych, zanim znajdą rozwiązanie problemu. Dlaczego tak jest? Ciężko jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. 

Endometrioza jest chorobą trudną do rozpoznania, gdyż nie mamy charakterystycznych markerów, których oznaczenie dawałoby nam jednoznaczną odpowiedź. Jednakże nadrzędnym powodem takiego stanu rzeczy jest najczęściej nieprawidłowe rozpoznanie problemu już na samym początku lub co gorsza bagatelizowanie go – jako problem nieistotny, wynikający z rzekomej „urody” pacjentki. 

W świadomości społecznej miesiączka w nieodłączny sposób związana jest z pogorszeniem samopoczucia oraz z dolegliwościami bólowymi. To jeden z powodów, dla których wiele kobiet, cierpiących na endometriozę, przez wiele lat nie otrzymuje odpowiedniej diagnozy. Co więcej, łatwo przeoczyć początki endometriozy. Należy mieć świadomość, że – w przypadku zdrowych kobiet – miesiączki, choć bolesne, nie utrudniają codziennego funkcjonowania w istotny sposób, a same dolegliwości bólowe trwają na ogół przez jeden lub dwa dni. 

W przypadku kobiet z endometriozą wygląda to inaczej. Ból bywa tak silny, że jest trudny do zniesienia. Dolegliwości bólowe występują nie tylko podczas miesiączki, ale też w pozostałych fazach cyklu. Na ogół są to silne bóle w okolicach miednicy. Kobiety z endometriozą często uskarżają się także na ból podczas stosunku. Tego typu objawy nie powinny być traktowane jako "typowo kobiece dolegliwości". Bolesne miesiączki w każdym przypadku powinny skłaniać kobietę do przeprowadzenia odpowiedniej diagnostyki. 

Jak wygląda diagnostyka przy endometriozie? 

Podstawą rozpoznania jest oczywiście badanie ginekologiczne oraz ultrasonografia przezpochwowa. Wykryte podczas badania palpacyjnego lub widoczne „gołym okiem” guzki mogą sugerować endometriozę. Także zmiany w jajnikach obserwowane podczas badania ultrasonograficznego mogą z dużym prawdopodobieństwem świadczyć o występowaniu endometriozy.

Prawidłowo wykonane USG transwaginalne u każdej pacjentki z dolegliwościami bólowymi w obrębie miednicy mniejszej powinno skupiać się nie tylko na ocenie samego narządu rodnego, ale także na ocenie miednicy mniejszej – dlatego też opis powinien być wzbogacony o informacje w zakresie:

• identyfikacji ognisk endometrialnych nie tylko w obrębie jajników, ale również w trzonie macicy (adenomioza), a także w innych lokalizacjach miednicy mniejszej, jak pęcherz moczowy, zatoka Douglasa, przestrzeń rektocerwikalna, odbytnica, esica (o ile przygotowanie pacjentki na to pozwala),
• oceny stosunków anatomicznych narządów miednicy mniejszej – często na podstawie tego elementu oceny można podejrzewać obecność zrostów otrzewnowych między narządami,
• ruchomości narządu rodnego (macicy, jajników) → również pozwala nam ocenić obecność zrostów oraz zaawansowanie choroby zrostowej,
• bolesności, tkliwości w badaniu poszczególnych obszarów miednicy mniejszej.

Nie zaleca się natomiast wykonywania innych badań obrazowych – rezonansu magnetycznego i tomografii komputerowej. Nie rekomenduje się także oznaczania markerów biochemicznych z krwi, w tym także markera Ca-125. Marker Ca-125 jest używany w onkologii ginekologicznej głównie do monitorowania skuteczności leczenia przeciwnowotworowego w raku jajnika. Owszem, jego poziom czasem bywa podwyższony przy endometriozie, ale jest to badanie bardzo niespecyficzne i nawet ujemny wynik Ca-125 nie świadczy o braku endometriozy u pacjentki.

Co zrobić, by postawić ostateczne rozpoznanie endometriozy? Trzeba wykonać zabieg diagnostyczny – najczęściej drogą laparoskopii wraz z pobraniem materiału do badania histopatologicznego. Dopiero ten wynik daje ostateczne rozpoznanie i upoważnia do podjęcia leczenia.

Endometrioza a szanse na zajście w ciążę 

Choć ciąża przy endometriozie nie jest niemożliwa, choroba ta może być przyczyną poważnych trudności, zarówno jeśli chodzi o zajście w ciążę, jak i jej utrzymanie. Nie bez powodu tak wiele osób zastanawia się nad tym, czy przy endometriozie można mieć dzieci. Według Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, u kobiet cierpiących z  powodu niepłodności, częstość występowania endometriozy dotyczy 35-50% przypadków. Niejednokrotnie niezbędne jest skorzystanie z różnego typu metod leczenia problemów z płodnością. Konieczne mogą być także zabiegi chirurgiczne. 

Pierwszym krokiem przy podejrzeniu endometriozy powinna być diagnostyka, a następnie leczenie operacyjne i usunięcie tak wielu ognisk choroby, jak to możliwe. Ewentualne zmiany w jajnikach powinny być usunięte razem z torebką torbieli. Pacjentka musi być świadoma ryzyka spadku rezerwy jajnikowej w razie usuwania zmian w jajnikach. W trakcie zabiegu zazwyczaj jest sprawdzana także drożność jajowodów (często upośledzona przez zrosty otrzewnowe towarzyszące endometriozie). Przed zabiegiem i po jego zakończeniu nie powinno się stosować środków hormonalnych.

Następnie konieczna jest diagnostyka partnera z oceną parametrów nasienia oraz monitoring cyklu u pacjentki, wraz ze standardową oceną hormonalną i mikrobiologiczną organizmu pacjentki. Można stosować również stymulację owulacji.

W razie niepowodzenia w zajściu w ciążę w sposób spontaniczny, pacjentka powinna zgłosić się do specjalistycznego ośrodka zajmującego się leczeniem niepłodności, celem pogłębienia diagnostyki i ewentualnie zastosowania technik wspomaganego rozrodu.

Na uwagę zasługuje fakt, że endometrioza często jest chorobą postępującą, więc decyzji o zajściu w ciążę absolutnie nie powinno się odkładać w czasie.

Endometrioza a inseminacja domaciczna

Inseminacja domaciczna (IUI) jest jedną z metod leczenia niepłodności, która może być stosowana u kobiet z endometriozą. Metoda ta polega na bezpośrednim wprowadzeniu specjalnie przygotowanego nasienia do jamy macicy w celu zwiększenia szans na zapłodnienie. Jest to technika mało inwazyjna, która omija potencjalne bariery wynikające z obecności zmian endometrialnych.

Skuteczność inseminacji domacicznej w przypadku endometriozy zależy od kilku czynników, w tym wieku pacjentki, jakości nasienia partnera oraz stopnia zaawansowania choroby. U pacjentek z minimalnym lub łagodnym stopniem endometriozy (stopień I i II według klasyfikacji ASRM) metoda ta może być skuteczna, szczególnie jeśli jest wspomagana stymulacją owulacji. Jednak w bardziej zaawansowanych przypadkach endometriozy, gdzie zmiany obejmują głębokie struktury lub towarzyszą im torbiele jajnikowe, skuteczność IUI jest ograniczona. 

W przypadku decyzji o zastosowaniu inseminacji domacicznej ważne jest indywidualne podejście oraz kompleksowa ocena stanu zdrowia pacjentki. Leczenie powinno być prowadzone w ścisłej współpracy z lekarzem specjalistą, który oceni potencjał tej metody oraz zaplanuje jej przebieg w oparciu o potrzeby i możliwości pary.

Endometrioza a in vitro

Zapłodnienie in vitro jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia niepłodności u kobiet z endometriozą, szczególnie w przypadkach bardziej zaawansowanego stadium choroby. Endometrioza może negatywnie wpływać na płodność na wiele sposobów. Dzięki technice IVF wiele z tych przeszkód można ominąć, co znacząco zwiększa szanse na zajście w ciążę.

In vitro polega na pobraniu komórek jajowych z jajników, zapłodnieniu ich w warunkach laboratoryjnych oraz transferze uzyskanego zarodka do macicy kobiety. W przypadku endometriozy IVF pozwala na obejście potencjalnych, licznych problemów z zapłodnieniem. Dodatkowo, procedura ta umożliwia precyzyjne monitorowanie procesu dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, co jest istotne w sytuacji, gdy endometrioza wpłynęła na funkcję jajników.

Kluczowe znaczenie ma tutaj dobór indywidualnej metody leczenia, a także stosowanie się do zaleceń lekarza. In vitro jest złożonym, wieloetapowym procesem, który – choć ma duże szanse powodzenia – nie jest skuteczne w 100%. 

Zapłodnienie pozaustrojowe – trudności spowodowane endometriozą 

Należy mieć świadomość, że jest wiele obszarów endometriozy, z powodu których leczenie niepłodności może nie przynieść oczekiwanych efektów.

Problem ze skuteczną stymulacją

Endometrioza bardzo często powoduje obniżenie wrażliwości jajników na stymulację, co w sposób bezpośredni przekłada się na odpowiedź na leki stymulacyjne: przede wszystkim na ilość komórek jajowych. Zatem na tym etapie możliwe scenariusze to:

• słaba odpowiedź na stymulację (nie mamy wcale, lub mamy mało komórek jajowych) – CZĘŚCIEJ
• prawidłowa odpowiedź na stymulację – RZADZIEJ

Problem z jakością komórek jajowych

Drugim stanem niepewności jest to, jakiej jakości są komórki. Przed zapłodnieniem in vitro, embriolodzy liczą i oceniają jakość komórek jajowych, przede wszystkim pod kątem ich dojrzałości, jak i prawidłowości budowy. Niestety endometrioza wpływa na jakość oocytów – nieprawidłowości morfologiczne, które często obserwują embriolodzy, to głównie ciemna cytoplazma, ciemna, gruba osłonka oocytów oraz płaskie i pofragmentowane ciałko kierunkowe.(Więcej informacji o wpływie endometriozy na jakość komórek jajowych w artykule embriologa klinicznego, Anety Macur „Wpływ endometriozy na jakość komórek jajowych i zarodków”.)

Na tym etapie możliwe scenariusze to:

• słabszej jakości komórki jajowe – CZĘŚCIEJ
• w przewadze dojrzałe i dobre jakościowo komórki jajowe – RZADZIEJ

Problem z połączeniem się plemnika z komórką jajową

Nie wszystkie wyselekcjonowane plemniki (nawet najnowocześniejszymi metodami typu IMSI, MACS, ZyMot i inne) będą w stanie zapłodnić komórkę jajową. Dlaczego tak się dzieje? Często nie znamy odpowiedzi na to pytanie. Wszystko odbywa się na etapie molekularnym i zależnym od zestawienia genów. Natomiast większość komórek na szczęście ulega połączeniu.

Możliwe scenariusze:

• większość plemników zapłodniło komórki jajowe (80% i więcej zapłodnień)
• istnieje problem z zapłodnieniem komórki jajowej przez plemniki i mniejszy ich odsetek ulega zapłodnieniu

Problem z prawidłowym podziałem zarodków podczas hodowli

Ten etap wzbudza chyba najwięcej emocji. Zapłodnione komórki jajowe zostają umieszczone w inkubatorze, a ich rozwój będzie od teraz zależał od ich własnego potencjału. Niestety, część komórek może ulec nieprawidłowym podziałom i w konsekwencji przestać się dzielić. W endometriozie jest to prawdopodobne. Dlatego też każdy scenariusz, który daje nam choć jeden zarodek w endometriozie, jest dużym zwycięstwem.

Możliwe scenariusze:

• brak dobrej jakości zarodków lub nie mamy ich w ogóle – CZĘŚCIEJ
• mamy dobre jakościowo zarodki – RZADZIEJ

Problem implantacji

Dojście do tego etapu uświadamia nam, że osiągnęliśmy duży sukces, gdyż pokonaliśmy wcześniejsze problemy i mamy zarodki. Nie mniej ważny od pozostałych, jest problem odpowiedniego przygotowania do transferu zarodka. Endometrioza stanowi podłoże problemów z zagnieżdżeniem zarodków. Składa się na to wiele czynników: obniżona receptywność endometrium, przewlekły stan zapalny związany z samą chorobą, często również i słabsza jakość uzyskanych zarodków. Dlatego tak ważne jest odpowiednie przygotowanie do tego etapu i nie popędzanie lekarza prowadzącego do wykonania transferu.

Udane in vitro przy endometriozie – co dalej? 

Oczywiście szanse na udane in vitro przy endometriozie nadal są bardzo wysokie. Jeśli transfer zarodka zakończy się powodzeniem, należy w dalszym ciągu stosować się do zaleceń lekarza. Z pewnością bowiem po udanym zapłodnieniu poziom strachu wcale się nie zmniejsza. Wręcz przeciwnie. Nie dość, że w populacji ogólnej ludzi zdrowych, ryzyko poronień I trymestru jest bardzo duże, to jeszcze mamy do czynienia z endometriozą, która to ryzyko zwiększa. Ważne jest odpowiednie poprowadzenie ciąży i niebagatelizowanie żadnych objawów oraz zaufanie swojemu lekarzowi prowadzącemu.

Endometrioza – jak leczyć chorobę u kobiet, które nie starają się o dziecko? 

Zgodnie z dzisiejszym stanem wiedzy medycznej nie istnieje przyczynowe leczenie endometriozy. Wiele kobiet zastanawia się nad tym, czy endometrioza jest uleczalna. Co więcej, w gabinetach lekarskich często padają pytania związana z tym, czym grozi nieleczona endometrioza, czy endometrioza jest dziedziczna, a przede wszystkim – czy endometrioza jest groźna. Należy wiedzieć, że obecnie jedynym orężem, jakim dysponujemy w walce z tą chorobą, jest leczenie objawowe.

Na początku proponuje się tak zwaną terapię empiryczną, w której skład wchodzą leki przeciwbólowe oraz hormonalne – antykoncepcja dwuskładnikowa lub progestageny i anty-progestageny. W wyborze metody leczenia należy wziąć pod uwagę preferencje pacjentki po przedstawieniu jej możliwości terapeutycznych wraz z ich skutecznością i możliwymi efektami ubocznymi.

W razie nieskuteczności podstawowego leczenia można zaproponować leki z grupy tak zwanych agonistów GnRH. Istnieją preparaty z tej grupy, które wystarczy podać raz na kilka miesięcy, a ich działanie utrzymuje się długotrwale. Leki z tej grupy są najskuteczniejsze w leczeniu endometriozy. Niestety mają poważne konsekwencja dla układu hormonalnego i samopoczucia pacjentki, ponieważ ich działanie przypomina wprowadzenie kobiety w menopauzę, czyli całkowite zablokowanie części osi podwzgórzowo-przysadkowej związanej z hormonami płciowymi. Bardzo często występują zatem typowe objawy menopauzy – wahania nastroju, spadek libido, suchość pochwy, uderzenia gorąca, bóle głowy, nocne poty i inne objawy związane z tym stanem. Nie powinno się tego leczenia stosować u młodych kobiet, u których układ kostny nie jest jeszcze w pełni rozwinięty i zmineralizowany, ponieważ może ono prowadzić do osteoporozy. Leczenie agonistami GnRH wymaga od lekarza doświadczenia i holistycznego spojrzenia na Pacjentkę.

Jako alternatywę można również zastosować wkładkę wewnątrzmaciczną z systemem hormonalnym, jednak jej skuteczność jest ograniczona jedynie do mało zaawansowanych przypadków.

Na drugim biegunie możliwych terapii jest leczenie operacyjne, które koncentruje się na usunięciu tak wielu zmian i ognisk endometriozy, jak to możliwe, zgodnie z zasadą „zobacz i lecz”. W przypadku bardzo intensywnych i utrudniających funkcjonowanie bólów, można jako terapię dodatkową zaproponować neurektomię przedkrzyżową – czyli usunięcie nerwów prowadzących odczucia bólowe z miednicy mniejszej. Leczenie operacyjne powinno być podjęte przez ginekologa-chirurga z doświadczeniem w tego typu przypadkach, ponieważ wymaga dużych umiejętności i cierpliwości.

Nie zaleca się stosowania w endometriozie suplementów diety ani medycyny alternatywnej, z uwagi na brak danych dotyczących skuteczności i możliwych działań ubocznych. I choć odpowiedź na pytanie, czy endometriozę można wyleczyć, jest przecząca, odpowiednie działania i specjalistyczna wiedza mogą sprawić, że życie z tą chorobą nie będzie tak trudne. 

Dieta w endometriozie

Niektóre wybory stylu życia mogą wpływać na postęp endometriozy i zwiększać ryzyko jej rozwoju. Te wybory mogą mieć również wpływ na to, jak bolesne są cykle lub przeciwnie – jak dobrze są kontrolowane. Stosowanie odpowiedniej diety ma znaczenie zarówno w przypadku kobiet, które starają się o dziecko, jak i tych, które nie planują powiększania rodziny. Endometrioza wiąże się bowiem nie tylko z obniżoną płodnością, ale też ma duży wpływ na samopoczucie kobiety przez cały cykl miesiączkowy. 

Chociaż konieczne są dalsze badania w celu pełnego skorelowania niektórych nawyków żywieniowych lub stylu życia z rozwojem lub nasileniem objawów, niektóre czynniki mogą negatywnie wpływać na endometriozę:

Dieta bogata w tłuszcze trans

W jednym badaniu obserwacyjnym stwierdzono, że kobiety, które spożywały duże ilości tłuszczów trans, miały o 48% większe ryzyko endometriozy. U kobiet z dietą bogatą w nienasycone kwasy tłuszczowe typu trans wykazano wyższe wartości ogólnoustrojowych markerów stanu zapalnego (np. TNF, Il-6, białko C-reaktywne, co sugeruje wpływ reakcji zapalnej tłuszczów trans na promowanie rozwoju endometriozy. Producenci zazwyczaj wytwarzają tłuszcze trans, aby zapewnić swoim produktom dłuższy okres trwałości i łatwiejszą do użytku konsystencję. Dzięki temu najczęściej są stosowane do różnych smażonych i przetworzonych produktów, takich jak krakersy, pączki, frytki i ciasta. Zatem rozsądnie jest unikać produktów zawierających tłuszcze trans. Możesz sprawdzić, czy produkt zawiera tłuszcze trans, czytając etykietę. Wszystko, co zawiera częściowo uwodornione tłuszcze, zawiera również tłuszcze trans.

Spożycie czerwonego mięsa

Badania wykazały zwiększone ryzyko rozwoju endometriozy przy dużym spożyciu czerwonego mięsa. W rzeczywistości zastąpienie czerwonego mięsa innym źródłem białka może zmniejszyć stan zapalny, który często jest związany z endometriozą. Niektóre dowody sugerują, że wysokie spożycie czerwonego mięsa może być związane z wyższym poziomem estrogenu we krwi. Ponieważ endometrioza jest chorobą zależną od estrogenu, wyższy poziom estrogenu we krwi może zwiększać ryzyko jej wystąpienia.

Gluten

Jedno badanie z udziałem 207 kobiet z endometriozą wykazało, że 75 procent z nich odczuwało zmniejszenie bólu po wyeliminowaniu glutenu z diety

Produkty o wysokiej zawartości FODMAP

Ta dieta została zaprojektowana w celu złagodzenia objawów jelitowych u pacjentów z zespołem jelita drażliwego (IBS). Wymaga to unikania pokarmów o wysokiej zawartości FODMAP, co oznacza fermentację oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole.

Bakterie jelitowe fermentują FODMAP, powodując wytwarzanie gazu, który powoduje ból i dyskomfort u osób z IBS.

Badanie z udziałem osób z IBS lub IBS i endometriozą wykazało, że dieta o niskiej zawartości FODMAP zmniejszyła objawy IBS u 72% osób, które miały zarówno endometriozę, jak i IBS, w porównaniu do 49% u osób z IBS.

Zarówno dieta bezglutenowa, jak i dieta o niskiej zawartości FODMAP mogą być restrykcyjne i nieco trudne do przestrzegania. Mogą one jednak łagodzić objawy endometriozy.

Jeśli zdecydujesz się wypróbować jedną z tych diet, dobrym pomysłem jest spotkanie z dietetykiem, aby stworzyć plan, który będzie dla Ciebie odpowiedni.

Alkohol i kofeina

Niektóre badania sugerują, że kofeina i alkohol mogą zwiększać ryzyko endometriozy. Ponadto wysokie spożycie kofeiny może zwiększyć poziom estrogenu przez co nasilać objawy choroby. Chociaż dowody te w żadnym wypadku nie są rozstrzygające, niektóre kobiety wolą ograniczyć ich spożycie.

Przetworzona żywność

Minimalizowanie spożycia przetworzonej żywności jest dobrym pomysłem dla prawie każdego, a może to również pomóc w leczeniu endometriozy. Przetworzona żywność jest często bogata w niezdrowe tłuszcze i cukier, uboga w niezbędne składniki odżywcze i błonnik, przez co może powodować ból i stany zapalne. Tłuszcze omega-6 znajdujące się w olejach roślinnych, takich jak olej kukurydziany i olej arachidowy, mogą nasilać ból, skurcze macicy i stany zapalne. Z drugiej strony tłuszcze omega-3 znajdujące się w rybach, orzechach włoskich i lnie mogą pomóc zmniejszyć ból, skurcze i stany zapalne. W rezultacie ograniczenie spożycia żywności, takich jak ciasta, frytki, krakersy, słodycze i smażone potrawy, może pomóc zminimalizować ból związany z endometriozą. Aby uzyskać jeszcze większy wpływ, zastąp przetworzoną żywność produktami, które mogą pomóc w leczeniu endometriozy, takimi jak tłuste ryby, produkty pełnoziarniste oraz świeże owoce i warzywa.

Pokarmy, które mogą pozytywnie wpływać na stan zdrowia przy endometriozie

Aby zwalczyć stany zapalne i ból wywołane przez endometriozę, najlepiej jest spożywać bogatą w składniki odżywcze, dobrze zbilansowaną dietę, przede wszystkim roślinną i pełną witamin i minerałów. Dodaj je do swojej diety:

• Produkty bogate w błonnik – Owoce, warzywa i produkty pełnoziarniste są pełne witamin, minerałów i błonnika pokarmowego. Te pokarmy dostarczają również przeciwutleniaczy, które mogą pomóc w zwalczaniu stanów zapalnych. Wypełnienie twojego talerza kombinacją tych produktów zapewnia, że Twoja dieta zawiera niezbędne składniki odżywcze i minimalizuje spożycie pustych kalorii. W rzeczywistości wysokie spożycie błonnika może obniżyć poziom estrogenu. Oznacza to, że dieta bogata w błonnik może być doskonałą strategią dla kobiet z endometriozą. Jedno z badań wykazało, że kobiety z endometriozą, które stosowały dietę o wysokiej zawartości przeciwutleniaczy przez cztery miesiące, doświadczyły zwiększonej zdolności antyoksydacyjnej i obniżenia wskaźników stresu oksydacyjnego. Inne badanie wykazało, że przyjmowanie suplementów zawierających dużo przeciwutleniaczy znacznie zmniejszyło ból związany z endometriozą. Należy jednak uważać, gdyż spożywanie większej ilości owoców często wiąże się ze zwiększonym spożyciem pestycydów. Niektóre rodzaje pestycydów mogą mieć działanie podobne do estrogenów, co z kolei może sprzyjać endometriozie.
• Pokarmy bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe – takie jak łosoś, sardynki, śledź, pstrąg, orzechy włoskie, chia i nasiona lnu. Tłuszcze Omega-3 są zdrowymi, przeciwzapalnymi tłuszczami, które można znaleźć w tłustych rybach. Niektóre rodzaje tłuszczów, takie jak oleje roślinne zawierające tłuszcze omega-6, mogą powodować ból i stany zapalne. Jednak uważa się, że tłuszcze omega-3 mają odwrotny skutek, działając jako elementy budulcowe cząsteczek uśmierzających ból. Biorąc pod uwagę, że endometrioza często wiąże się ze zwiększonym bólem i stanem zapalnym, wysoki stosunek tłuszczów omega-3 do omega-6 w diecie może być szczególnie korzystny dla kobiet z endometriozą. Co więcej, jedno badanie obserwacyjne wykazało, że kobiety, które spożywały większe ilości kwasów tłuszczowych omega-3, były o 22% mniej narażone na endometriozę, w porównaniu do kobiet, które spożywały najmniejsze ilości. Ponadto naukowcy odkryli, że przyjmowanie suplementów oleju z ryb zawierających tłuszcze omega-3 może znacznie zmniejszyć dolegliwości bólowe związane z endometriozą.Niemniej jednak, niezależnie od tego, czy jesz więcej tłustych ryb, czy stosujesz suplementy Omega-3, zwiększenie spożycia tych tłuszczów jest jedną z najprostszych zmian dietetycznych, które możesz wprowadzić, aby zwalczyć ból i stany zapalne związane z endometriozą.
• Żywność bogata w przeciwutleniacze – występująca w kolorowych owocach i warzywach, takich jak pomarańcze, jagody, gorzka czekolada, szpinak i burak.
• Soja – Niektóre badania zalecają wyeliminowanie soi z diety u pacjentek z endometriozą. Jest tak, ponieważ soja zawiera fitoestrogeny, które są związkami roślinnymi, które mogą naśladować estrogen. Jednak w dużej mierze nie wiadomo, jak fitoestrogeny wpływają na endometriozę. Istnieją badania, które sugerują, że mogą być szkodliwe. Przykładowo wykazano, że kobiety karmione mlekiem sojowym jako niemowlęta miały ponad dwukrotnie większe ryzyko endometriozy niż kobiety, które nie były karmione mlekiem sojowym jako niemowlęta. Ponadto w kilku badaniach na zwierzętach i opisach przypadków kobiet z endometriozą odnotowano negatywne skutki związane z przyjmowaniem suplementów sojowych. Badania nie dają jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii. Co ciekawe, fitoestrogen zwany pueraryną jest obecnie testowany w badaniach na zwierzętach jako potencjalne leczenie endometriozy. Naukowcy zaproponowali, że zamiast zwiększania działania estrogenów w organizmie, fitoestrogeny mają działanie przeciwne, blokując działanie estrogenu i zmniejszając endometriozę. Działanie fitoestrogenów jest słabsze niż działanie samego estrogenu. Wynika zatem, że gdy fitoestrogeny wiążą się z receptorami estrogenowymi, dostępnych jest mniej receptorów niezajętych dla estrogenu. Może to powodować działanie antyestrogenowe w organizmie. Wydaje się, że niewiele dowodów potwierdza tę teorię. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby można było wyciągnąć wnioski na temat wpływu soi i innych fitoestrogenów na endometriozę.

Czy warto stosować suplementy diety przy endometriozie?

Kwestię tę w każdym przypadku warto przedyskutować ze swoim lekarzem. Kluczowe znaczenie ma tutaj stosowanie prawidłowo zbilansowanej diety, choć w niektórych przypadkach uzasadniona może być dodatkowa suplementacja. Rozmowa z lekarzem ma znaczenie szczególnie w przypadku tych kobiet, które starają się o dziecko. 

Po jakie suplementy diety mogą sięgnąć kobiety chorujące na endometriozę? 

• W jednym badaniu wykazano, iż suplementacja 1200 jednostkami międzynarodowymi (IU) witaminy E i 1000 IU witaminy C powodowała zmniejszenie przewlekłego bólu miednicy i zmniejszenie stanu zapalnego. Produkty bogate w witaminę E to: olej z kiełków pszenicy, nasiona słonecznika, migdały, olej z orzechów laskowych, olej słonecznikowy, olej migdałowy, orzechy laskowe, orzeszki ziemne, łosoś atlantycki, awokado, mięso z gęsi.
• Kolejne badanie obejmowało dodatkowe spożycie cynku oraz witamin A, C i E. Kobiety z endometriozą, które przyjmowały te suplementy, zmniejszyły obwodowe markery stresu oksydacyjnego i wzmocniły markery przeciwutleniające.
• Kurkumina może również pomóc w leczeniu endometriozy. Jest to przeciwzapalna część dobrze znanej kurkumy przyprawowej. Naukowcy dowiedli, że kurkumina hamuje komórki endometriozy przez zmniejszenie produkcji estradiolu a także poprzez działanie przeciwzapalne i zwiększające pojemność przeciwutleniającą organizmu.
• Naukowcy wykazali, że kobiety z wyższym poziomem witaminy D i te, które spożywały więcej mleka w swojej diecie, miały zmniejszoną częstość występowania endometriozy. Oprócz witaminy D korzystny może być również wapń i magnez z żywności lub suplementów.

Ćwiczenia i alternatywne terapie przy endometriozie

Ćwiczenia mogą również pomóc w leczeniu endometriozy. Wynika to z faktu, że ćwiczenia mogą obniżyć poziom estrogenu i uwolnić hormony „dobrego samopoczucia”.

Oprócz konwencjonalnych metod leczenia alternatywne metody leczenia mogą być bardzo pomocne dla kobiet z endometriozą. Na przykład techniki relaksacyjne mogą być korzystne. Może to być medytacja, joga, akupunktura lub masaż.

Potrzebne są dalsze badania nad tym, jak zmiany stylu życia mogą zmniejszać objawy endometriozy. Porozmawiaj ze swoim lekarzem i spotkaj się z dietetykiem, aby znaleźć najlepszy plan działania, by poradzić sobie z chorobą. Ciało każdej kobiety jest inne. Najlepszy będzie konkretny i dostosowany plan oparty na twoich indywidualnych potrzebach.

Podsumowanie

Zrozumienie, co to jest endometrioza, ma ogromne znaczenie – nie tylko dla kobiet, ale też dla całego społeczeństwa. Choroba ta bowiem może w istotny sposób obniżać jakość życia kobiet. W przypadku bardzo bolesnych miesiączek, obfitego krwawienia i dolegliwości bólowych, występujących przez cały cykl, warto zdecydować się na konsultację z lekarzem i na odpowiednią diagnostykę. 

Należy mieć świadomość, że odpowiednia diagnoza to szansa na wyeliminowanie uciążliwych objawów. Co więcej, leczenie endometriozy w przypadku kobiet starających się o dziecko może w istotny sposób zwiększyć szansę na ciążę. 

Współautorzy:

lek. Krzysztof Janowiec

dr n. med. Estera Kłosowicz

mgr Aneta Macur

dr n. med. Dawid Maduzia